Τα Τρία Παγκόσμια Χαρακτηριστικά της Ύπαρξης
Τα Τρία Παγκόσμια Χαρακτηριστικά της Ύπαρξης
Μ
ία από τις βασικές διδασκαλίες του Βούδα είναι ότι όλη η ύπαρξη έχει τρία καθοριστικά χαρακτηριστικά (tilakkhaṇa), τα οποία είναι:
- η παροδικότητα (anicca),
- η δυστυχία, η ταλαιπωρία ή o πόνος (dukkha),
και - ο μη εαυτός, η μη ψυχή ή το μη εγώ (anattā).
Όπως δήλωσε ο Βούδας:
«Είτε εμφανιστούν οι Βούδες στον κόσμο είτε δεν εμφανιστούν, αυτό το κοσμικό στοιχείο (dhātu), αυτή η διαρκής κατάσταση, αυτός ο αέναος νόμος, αυτή η συνθηκοκρατία εξακολουθεί να υπάρχει, δηλαδή:
- όλες οι δραστηριότητες είναι παροδικές,
- όλες οι δραστηριότητες είναι πόνος και ταλαιπωρία,
και - όλα τα φαινόμενα είναι μη εαυτός».[1]
1. Η παροδικότητα
Η παροδικότητα (anicca) υποδηλώνει το βασικό γεγονός ότι τίποτε στον κόσμο δεν είναι σταθερό, μόνιμο, αμετάβλητο, πάγιο, στατικό, αναλλοίωτο, αυτούσιο, αιώνιο. Η αστάθεια και η μεταβολή επικρατούν σε όλες τις δραστηριότητες και τις ενέργειες, σε όλα τα νοητικά και υλικά φαινόμενα, τα οποία έχουν τη φύση της έγερσης και της παρακμής.
Αν και τα φαινόμενα που μας περιβάλλουν δίνουν την εντύπωση ότι είναι μόνιμα και αμετάβλητα, στην πραγματικότητα είναι φευγαλέες διαδικασίες που συνεχώς μεταβάλλονται. Εμείς οι ίδιοι δεν είμαστε οι ίδιοι άνθρωποι, είτε σωματικά είτε συναισθηματικά είτε πνευματικά, με αυτό που ήμασταν πριν από δέκα χρόνια ή ακόμα και πριν από δέκα λεπτά. Επομένως, ζώντας όπως ζούμε σαν κινούμενα όντα σε κινούμενη άμμο, δεν είναι δυνατό να επιτύχουμε μόνιμη ασφάλεια και ευτυχία. Κάθε άτομο υπόκειται ουσιαστικά σε συνεχή αλλαγή, καθώς το σώμα του, τα αισθήματά του, οι αντιλήψεις του, οι σκέψεις του κ.λπ. μεταβάλλονται από στιγμή σε στιγμή. Ως εκ τούτου, η μεταβολή και η παροδικότητα είναι στενά συνυφασμένες και αλληλένδετες με την υπαρξιακή ταλαιπωρία, τη δυστυχία και τον πόνο.
Γενικά, το γεγονός της παροδικότητας αποκαλύπτει ότι η πραγματικότητα δεν είναι ποτέ στατική. Αντιθέτως, είναι δυναμική σε όλη την έκτασή της. Ακόμα και οι σύγχρονοι επιστήμονες έχουν συνειδητοποιήσει ότι αυτό το γεγονός είναι η βασική φύση του κόσμου, χωρίς καμία εξαίρεση.
Η δυναμικότητα της πραγματικότητας είναι αυτό που ο Βούδας αποκαλεί «δραστηριότητα» (saṅkhārā). Το κύριο χαρακτηριστικό που διακρίνει μια δραστηριότητα ως παροδική, είτε αυτή είναι νοητική είτε υλική, είναι η φύση της που εγείρεται και στη συνέχεια παρακμάζει. Όπως λέει ο Βούδας:
«Παροδικές είναι όλες οι δραστηριότητες. Έχουν τη φύση της έγερσης και της παρακμής (uppāda-vaya)».[2]
Η έγερση και παρακμή είναι βασικά χαρακτηριστικά των φαινομένων, που είναι παροδικά, προσωρινά, σύντομα, πρόσκαιρα, στιγμιαία, φευγαλέα, περαστικά, ασταθή και όχι μόνιμα. Αυτά τα χαρακτηριστικά επικρατούν και είναι πανταχού παρόντα σε όλα τα υλικά και νοητικά φαινόμενα.
Η άποψη ορισμένων πνευματικών συστημάτων ότι υπάρχει εντός μας ή στο σύμπαν θεμελιώδης βάση, ουσία ή υπόβαθρο που παραμένει ίδιο και αμετάβλητο δεν είναι ευσταθής. Αυτή η άποψη δεν βασίζεται σε συστηματική και μεθοδική παρατήρηση, αλλά σε έναν πιθανώς ευσεβή πόθο. Μάλιστα, προκειμένου να την υποστηρίξουν, χρησιμοποιούν την παρομοίωση του ωκεανού που, όπως αυτός στα βάθη του παραμένει αμετάβλητος κάτω από το μεταβαλλόμενο πλήθος των κυμάτων, έτσι υπάρχει το αμετάβλητο και αιώνιο στα βάθη της ύπαρξής μας ανεξάρτητα από το μεταβαλλόμενο πλήθος των εμπειριών μας. Ωστόσο, η παρομοίωση αυτή φαίνεται επιπόλαιη, δεδομένου ότι πλέον γνωρίζουμε ότι, ακόμη και στα βάθη του, ο ωκεανός δεν είναι στατικός ή αμετάβλητος. Γνωστά είναι τα υποθαλάσσια ρεύματα, τα ηφαίστεια και τα σεισμικά φαινόμενα που προκαλούν εκτεταμένες καταστροφές, καθώς και τα αμέτρητα, συνεχώς κινούμενα και αδηφάγα ψάρια.
2. Δυστυχία, ταλαιπωρία, πόνος
Δυστυχία (dukkha) σημαίνει σωματικός και ψυχολογικός πόνος, τον οποίο βιώνει κάποιος λόγω της προσκόλλησης σε παροδικά και ασταθή πράγματα, όπως υλικά και νοητικά φαινόμενα, και γενικότερα η μη ικανοποιητική και μη τέλεια φύση της ίδιας της ζωής.
Η δυστυχία επέρχεται λόγω της ασταθούς φύσης όλων των υλικών και νοητικών φαινομένων που καταπιέζονται και καταβάλλονται συνεχώς από την έγερση και την παρακμή, και γίνονται έτσι η βάση της ταλαιπωρίας, της οδύνης και του πόνου μέσα στον ασταθή κόσμο. Βασικά, όμως, δεν είναι η αστάθεια που μας κάνει να υποφέρουμε. Αυτό που μας κάνει να υποφέρουμε είναι ότι θέλουμε και επιθυμούμε τα πράγματα να είναι σταθερά και μόνιμα ενώ στην πραγματικότητα δεν είναι. Βιώνουμε αγωνία, άγχος και απογοητεύσεις στην προσπάθειά μας να κρατήσουμε ισορροπία, μονιμότητα, ασφάλεια μέσα στη ροή, την παροδικότητα και την αστάθεια της ζωής. Ωστόσο, αυτό δεν σημαίνει ότι η ζωή περιέχει μόνο πόνο και δυστυχία. Υπάρχουν στιγμές ευτυχίας στη ζωή, αλλά δεν διαρκούν, επειδή υπόκεινται στον νόμο της αλλαγής και της παροδικότητας, προκαλώντας έτσι τον φόβο της αλλαγής, που βιώνεται ως ανασφάλεια. Συνεπώς, η δυστυχία (dukkha) είναι στενά συνυφασμένη και αλληλένδετη με την παροδικότητα (anicca).
Διαβάστε ολόκληρο το κείμενο σε pdf κάνοντας κλικ εδώ
[1] A I, Uppādā-sutta, σ. 286: «sabbe saṅkhārā aniccā … sabbe saṅkhārā dukkhā … sabbe dhammā anattā».
[2] D II, Mahāsudassana-sutta, σ. 198: «Aniccā vata saṅkhārā, uppādavaya-dhammino».