Βασικές Βουδιστικές Διδασκαλίες – I
Τα Τρία Χαρακτηριστικά της Ύπαρξης
Tα τρία παγκόσμια χαρακτηριστικά της ύπαρξης είναι:
- η παροδικότητα (anicca),
- o πόνος ή η ταλαιπωρία (dukkha), και
- ο μη-εαυτός, η μη-ψυχή, η μη εγωικότητα (anattā).
Όπως δήλωσε ο Βούδας:
“Είτε εμφανιστούν οι Βούδες στον κόσμο είτε δεν εμφανιστούν, αυτό το κοσμικό στοιχείο (dhātu), αυτή η διαρκής κατάσταση, αυτός ο αέναος νόμος, αυτή η συνθήκη εξακολουθεί να υπάρχει, δηλαδή: Όλες οι δραστηριότητες είναι παροδικές (sabbe saṅkhārā aniccā), όλες οι δραστηριότητες είναι πόνος και ταλαιπωρία (sabbe saṅkhārā dukkhā), και όλα τα φαινόμενα είναι μη εαυτός (sabbe dhammā anattā)”. (AN Uppāda Sutta).
1. Η Παροδικότητα (Anicca)
Η παροδικότητα επισημαίνει το βασικό γεγονός ότι τίποτε στον κόσμο δεν είναι σταθερό ή μόνιμο. Η αστάθεια και η μεταβολή επικρατούν σε όλες τις δραστηριότητες και ενέργειες, σε όλα τα νοητικά και υλικά φαινόμενα που όλα τους έχουν την φύση να εγείρονται και να παρακμάζουν.
Αν και τα φαινόμενα γύρω μας μάς δίνουν την εντύπωση ότι είναι μόνιμα και αμετάβλητα, στην πραγματικότητα είναι φευγαλέες διαδικασίες που συνεχώς μεταβάλλονται.
Εμείς οι ίδιοι δεν είμαστε οι ίδιοι άνθρωποι, είτε σωματικά είτε συναισθηματικά είτε πνευματικά με αυτό που ήμασταν πριν από δέκα χρόνια ή ακόμα και πριν από δέκα λεπτά. Επομένως, ζώντας όπως ζούμε σαν κινούμενα όντα σε κινούμενη άμμο, δεν είναι δυνατόν να επιτύχουμε μόνιμη ασφάλεια και ευτυχία.
Έτσι, κάθε άτομο υπόκειται ουσιαστικά σε συνεχή αλλαγή, καθώς το σώμα του, τα αισθήματά του, οι αντιλήψεις του, οι σκέψεις του κ.λπ. μεταβάλλονται από στιγμή σε στιγμή.
2. Ο Πόνος, η Ταλαιπωρία (Dukkha)
Η λέξη dukkha σημαίνει τον σωματικό και ψυχολογικό πόνο που βιώνει κανείς λόγω της προσκόλλησης σε παροδικά και ασταθή πράγματα, όπως υλικά και νοητικά φαινόμενα, και γενικότερα την μη ικανοποιητική και μη τέλεια φύση της ίδιας της ζωής.
Η καταπιεστική φύση όλων των νοητικών και υλικών φαινομένων λόγω της συνεχούς έγερσης και παρακμής τους γίνεται έτσι η βάση της ταλαιπωρίας, της οδύνης και του πόνου μέσα στον ασταθή κόσμο.
Ωστόσο, δεν σημαίνει ότι οι Βουδιστές πιστεύουν ότι η ζωή περιέχει μόνο πόνο. Πιστεύουν ότι υπάρχουν στιγμές ευτυχίας στην ζωή, αλλά δεν διαρκούν επειδή υπόκεινται στον νόμο της αλλαγής και της παροδικότητας.
3. Ο μη-εαυτός, η μη-ψυχή, η μη εγωικότητα (Αnattā)
Η έννοια του μη-εαυτού επισημαίνει ότι σε τελική ανάλυση δεν υπάρχει τίποτε αιώνιο ή αμετάβλητο στην ανθρώπινη φύση το οποίο μπορεί κανείς να το αποκαλέσει «εαυτό», «ψυχή» ή «εγώ», και να αγκυροβολήσει μια σταθερή αίσθηση του «εγώ». Η όλη έννοια του «εγώ» είναι στην πραγματικότητα μια βασικά λανθασμένη ιδέα που προσπαθεί να εγκατασταθεί σε ένα ασταθές και προσωρινό άθροισμα υλικών και νοητικών στοιχείων.
Αν και τα πάντα δίνουν την εντύπωση ότι είναι συμπαγή, στην πραγματικότητα όμως δεν είναι παρά συναθροισμένα και σύνθετα από διάφορα στοιχεία. Αν από ένα σπίτι που φαίνεται να είναι συμπαγές αφαιρέσουμε τα κεραμίδια, τους δοκούς, τα τούβλα, τις πέτρες κ.λπ., τότε δεν θα υπάρχει κανένα «σπίτι» ξεχωριστό απ’ αυτά τα στοιχεία. Το όνομα «σπίτι» που εμείς δώσαμε είναι απλώς ένα άθροισμα, ένας σωρός δομικών στοιχείων που διαρκεί όσο τα στοιχεία αυτά είναι τοποθετημένα σε αυτό το σχήμα. Τα ίδια στοιχεία μπορούν να αποσυνδεθούν και να επανασυνδεθούν σαν κάτι άλλο.
Παρόμοια, αυτό που ονομάζουμε «εγώ», «εαυτός» ή «ψυχή» και που μας δίνει την εντύπωση ότι είναι συμπαγές, δεν είναι στην πραγματικότητα παρά ένα άθροισμα (khandha) διαφόρων στοιχείων που περιλαμβάνει:
- το υλικό σώμα (rūpa–khandha)
- το αίσθημα (ευχάριστο, δυσάρεστο, ουδέτερο) (vedanā–khandha)
- την αντίληψη (saññā–khandha)
- τις νοητικές λειτουργίες (saṅkhāra–khandha), και
- την συνείδηση (viññāna–khandha)
Και αυτά τα στοιχεία διαρκώς μεταβάλλονται. Είναι ρευστά όπως ένα ποτάμι, το οποίο διατηρεί μια φαινομενική ταυτότητα, αν και οι σταγόνες νερού που το διαμορφώνουν διαφέρουν κάθε στιγμή.
Παρόμοια, ένα άτομο διατηρεί μια φαινομενική ταυτότητα, που την ονομάζει «εαυτός», «εγώ» ή «ψυχή», αν και το σώμα, τα συναισθήματα, οι αντιλήψεις, οι ιδέες, και η συνείδηση που το διαμορφώνουν υπόκεινται σε συνεχή αλλαγή και διαφέρουν κάθε στιγμή.
Έτσι οι έννοιες «εαυτός», «εγώ», ή «ψυχή» είναι μια ψευδαίσθηση όταν προσπαθεί κανείς να ταυτιστεί με κάποιο από τα πέντε αθροίσματα, ή με το σύνολό τους.
Στην υπέρτατη πραγματικότητα (paramattha-sacca) υπάρχουν μόνο μεταβαλλόμενες διαδικασίες φυσικών και νοητικών φαινομένων που συνεχώς εγείρονται και παρακμάζουν σύμφωνα με αιτίες και συνθήκες (hetu-paccaya) που και οι ίδιες διαρκώς μεταβάλλονται.
Η έγερση και η παρακμή είναι θεμελιώδες χαρακτηριστικό ολοκλήρου του σύμπαντος και είναι χαρακτηριστικό των εξαρτώμενων από τις συνθήκες φαινομένων. Η εξάρτηση από τις συνθήκες, όπως και η αιτιοκρατία, είναι αναπόσπαστα μέρη της ύπαρξης.
Όλα τα φαινόμενα στον υλικό, φυσικό και πνευματικό κόσμο παράγονται από έναν συνδυασμό αιτιών και συνθηκών. Δεν είναι απόλυτα, αυθύπαρκτα, αμετάβλητα, ανεξάρτητα και άσχετα από τα άλλα πράγματα. Αποτελούνται, συγκροτούνται, διαμορφώνονται, σχηματίζονται, πλάθονται και δημιουργούνται από συνθήκες. Εξαρτώνται και αλληλεξαρτώνται από συνθήκες. Γι’ αυτό λέγονται εξαρτημένα από συνθήκες. Και όλες οι συνθήκες συνεχώς εγείρονται και παρακμάζουν σύμφωνα με άλλες συνθήκες και αιτίες. Έτσι, η έγερση και η παρακμή αποκαλύπτουν ότι η φύση των συνθηκών είναι παροδική, προσωρινή, σύντομη, πρόσκαιρη, στιγμιαία, φευγαλέα, περαστική, ασταθής, μη μόνιμη.
Σε τελική ανάλυση, ούτε μέσα αλλά και ούτε έξω από τα νοητικά και υλικά φαινόμενα μπορεί να βρεθεί κάτι που θα μπορούσε να θεωρηθεί σαν μια αυτοδύναμη, ανεξάρτητη, ξεχωριστή εγωικότητα, ψυχή ή οποιαδήποτε άλλη ουσία που είναι αμετάβλητη, αμετάτρεπτη, μόνιμη, συνεχής, διαρκής, σταθερή, ακίνητη, αδιάσπαστη, αυθύπαρκτη, αυτογενής, αέναη, αιώνια, αθάνατη και άφθαρτη.
Αυτό που υπάρχει είναι η μεταβαλλόμενη διαδικασία των συνθηκών (paccaya) και των επιδράσεων των συνθηκών (paccayupanna-dhamma), όχι ένα ον, ένα άτομο, μια γυναίκα, ένας άνδρας, ένας εαυτός, κάτι που ανήκει σε έναν εαυτό, ένα εγώ και κάτι δικό μου, κάποιος και κάτι που ανήκει σε κάποιον.
Τα όντα είναι σύνθετα και συνεχώς μεταβαλλόμενα, με ύπαρξη όχι αυτογενή αλλά εξαρτημένη από αιτιώδεις παράγοντες.
Οι λέξεις «εαυτός», «ψυχή», «προσωπικότητα», «εγώ», «άτομο», «άνθρωπος», «γυναίκα» κ.λπ., δεν είναι παρά απλές συνηθισμένες εκφράσεις· σχετικές, εθιμοτυπικές, συμβατικές αλήθειες (vohāra-vacana, loka-vohāra, sammuti-sacca).
Όλη η γνώση της υπέρτατης πραγματικότητας (paramattha-sacca) μπορεί να επιτευχθεί με την μεθοδική και συστηματική παρατήρηση μέσω του διορατικού διαλογισμού (vipassanā) που εξαλείφει την άγνοια (avijjā) ή την αυταπάτη (moha).
Η άγνοια ή η αυταπάτη όσον αφορά τα τρία χαρακτηριστικά της ύπαρξης θεωρείται ως ο πρώτος κρίκος στη συνολική διαδικασία του saṃsāra (σανσάρα)—του «κύκλου της γέννησης και του θανάτου», του «κύκλου της επαναγέννησης»—όπου ένα ον υπόκειται σε επαναλαμβανόμενες υπάρξεις σε έναν ατελείωτο κύκλο ταλαιπωρίας.
Συνεπώς, η εξάλειψη αυτής της άγνοιας μέσω άμεσης διορατικότητας στα τρία χαρακτηριστικά θέτει ένα τέλος στο saṃsāra και, κατά συνέπεια, στον πόνο και στην ταλαιπωρία όπως περιγράφεται στην τρίτη από τις Τέσσερις Ευγενείς Αλήθειες σχετικά με την κατάπαυση του πόνου (dukkha nirodha ή nirodha sacca).